Περίληψη

Ο ναός της Αθηνάς Προναίας γνώρισε τρεις φάσεις. Οι προγενέστεροι ναοί (Ναός Α και Β) οικοδομήθηκαν τον 7ο και 6ο αιώνα αντίστοιχα από πωρόλιθο, ενώ ο τρίτος ναός τον 4ο αιώνα από αβεστόλιθο. Πρόκειται για ναό εξάστυλο πρόστυλο με προστώο και σηκό, χωρίς γλυπτό διάκοσμο στις μετόπες και τα αετώματα. Το τελευταίο αυτό κτίριο αυτό καταστράφηκε τον 1ο αιώνα π.Χ. και αντικαταστάθηκε από μία εξέδρα.

Περιγραφή

Το ιερό της Αθηνάς, όπως υποδηλώνει και ο όρος “Προναία”, ήταν το πρώτο που συναντούσε ο επισκέπτης ερχόμενος από τα ανατολικά. Φαίνεται ότι εδώ ήταν ένας από τους αρχαιότερους τόπους λατρείας, όπου λάμβαναν χώρα οι τελετουργίες προς τιμήν της Γαίας, προκατόχου του ιερού χώρου. Τα μυκηναϊκά ειδώλια που ανακαλύφθηκαν κατά τις ανασκαφές ενδεχομένως αποτελούσαν αφιερώματα, αν και δεν είναι βέβαιο. 

Ο ναός της Αθηνάς Προναίας είναι ένα από τα παλαιότερα κτίσματα στους Δελφούς, με πολυκύμαντη ιστορία. Ο αρχικός ναός (Ναός Α’) κτίστηκε τον 7ο αι. π.Χ. Ήταν κατασκευασμένο από γκριζωπό πωρόλιθο. Έχουν σωθεί 12 κίονες, οι οποίοι αποτελούν πιθανόν τα αρχαιότερα δωρικά λίθινα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, καθώς και ίχνη του πολυγωνικού θεμελίου του. Το κιονόκρανο ήταν χαμηλό και οι ραβδώσεις των κιόνων πολύ ρηχές. Ο ναός αυτός καταστράφηκε στο α’ μισό του 6ου αιώνα και ακριβώς επάνω του κτίστηκε ο Ναός Β’ (περί τα 510 π.Χ.), πιθανώς με πρωτοβουλία των Αλκμαιωνιδών. Ο δεύτερος αυτός ναός (13,25 Χ 27,46μ.) ήταν επίσης πώρινος, από έναν πωρόλιθο σκληρότερο με ελαφρά κοκκινωπή απόχρωση, δεν είχε οπισθόδομο και αποτελούνταν από 12 κίονες στις μακρές και 6 στις στενές πλευρές του. Εδραζόταν σε κρηπίδα δύο βαθμίδων, μαζί με τον στυλοβάτη. Ήταν διακοσμημένος με πήλινες μορφές στις μετόπες, στα αετώματα (απ’ όπου προέρχεται η κεφαλή της Αθηνάς) και στα ακρωτήρια (Νίκες). Μετά τις ανασκαφές 15 κίονες σώζονταν όρθιοι σε αρκετό ύψος, αλλά κατέρρευσαν από πτώση βράχων το 1905. Αρκετοί μελετητές θεωρούν ότι ο ναός συνέχισε να υπάρχει με κάποια μορφή και μετά την ανέγερση του τρίτου ναού, διακρίνοντας ίχνη συντήρησης και αποκατάστασης και αποδίδοντας στη φάση αυτή ορισμένα τμηματικά σωζόμενα μαρμάρινα μέλη. Τα επίσης μαρμάρινα τμήματα κεφαλής της Αθηνάς που ανακαλύφθηκαν έχουν αποδοθεί στο λατρευτικό άγαλμα της Αθηνάς που βρισκόταν στον σηκό του ναού. 

Για τον τρίτο, ασβεστολιθικό ναό, οι πρόσφατες έρευνες διατυπώνουν την άποψη ότι ίσως δεν ήταν αφιερωμένος στην Αθηνά, αλλά στην Αρτέμιδα, σύμφωνα και με τη μαρτυρία του Παυσανία που αναφέρει ότι ένας από τους ναούς στο ιερό της Προναίας ήταν ναός της Αρτέμιδας. Ωστόσο, η παραδοσιακή άποψη παραμένει υπέρ της πρώτης.Οικοδομήθηκε γύρω στο 360 π.Χ. (ή κατά το τρίτο τέταρτο του 4ου αιώνα π.Χ.) σε ασφαλέστερο σημείο, δυτικά του ανδήρου. Αν και σώζεται μόνο η θεμελίωση, το σχέδιό του έχει αποκατασταθεί πλήρως: ήταν δωρικού ρυθμού, κατασκευασμένος από τοπικό ασβεστόλιθο, εδραζοταν σε κρηπίδα τριών βαθμίδων και ήταν εξάστυλος πρόστυλος με προστώο και σηκό. Το σχέδιό του ήταν ιδιαίτερα προσεγμένο στις λεπτομέρειες, με εξαιρετικές αναλογίες. Ο σηκός χωριζόταν από τον πρόναο με θύρα ιωνικού ρυθμού. Στον οπίσθιο τοίχο τοποθετούνταν αγάλματα επάνω σε βάσεις. Σώζονται αρκετά λείψανα του ναού, ιδίως αρχιτεκτονικά μέλη. Φαίνεται πώς ο ναός δεν είχε γλυπτό διάκοσμο, με εξαίρεση ίσως τα ακρωτήρια, τα οποία δεν σώζονται. Ίσως ο λόγος ήταν ότι ο αρχιτέκτονας ήθελε να δημιουργήσει αντίθεση με την παρακείμενη (και κατά μια περίπου δεκαετία πρωιμότερη) Θόλο, η οποία είχε έντονο διακοσμητικό χαρακτήρα λόγω της πολυχρωμίας των υλικών και των ανάγλυφών της.